Bu büyüleyici eseri anlatmaya sözlerin yetersiz kalacağını Evliya Çelebi yüzyıllar önce notlarında şöyle ifade etmiştir: ”Methine diller kısır, kalem kırıktır”.
Taş işçiliğinin en nadide ve en ince örneklerini yansıtan üç boyutlu, asimetrik, bitkisel ve geometrik motifler, özgün bir sanat anlayışıyla heykele yakın bir tarzda, yüksek kabartma tekniğinde işlenmiştir. Karşıdan bakıldığında simetrik olduğu düşünülen motifler aslında asimetriktir ve sayıları on binleri bulan motiflerin hiç biri kendini tekrar etmemektedir; Böylece ahenk ve denge muhteşem bir şekilde taşa nakşedilmiştir. Sanat tarihçileri tarafından “Divriği mucizesi”, “Anadolu’nun Elhamrası” gibi ifadelerle tanımlanan abide eser, Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlı bir beylik olan Mengücekoğulları döneminde yapılmıştır. Cami, 1228-1243 tarihleri arasında Mengücekli Beyi Ahmed Şah tarafından, Darüşşifa ise yine aynı tarihte, Ahmed Şah’ın eşi Turan Melek tarafından yaptırılmıştır. Baş Mimarı ise Ahlatlı Hürrem Şah’tır. Görenleri kendisine hayran bırakan bu muhteşem eser, 1985 yılında UNESCO tarafından “Dünya Kültür Mirası” listesine alınmıştır.
